Twórcy kina dokumentalnego uświadamiają nam, że prawda bywa często bardziej zaskakująca niż najbardziej zmyślna fikcja.
Czym jest film dokumentalny?
Film dokumentalny to niefikcjonalny gatunek filmowy, którego zadaniem jest udokumentowanie wybranego fragmentu rzeczywistości. Można go wykorzystywać w celach edukacyjnych, archiwalnych oraz rozrywkowych. Jednak kwestia teorii komplikuje się, kiedy zapytujemy o szczegóły, bowiem już sam twórca tego terminu, John Grierson, pisał, że jest to niezręczne określenie. Niezręczność, o którą chodziło filmoznawcy, bierze się ze słownikowego znaczenia słowa „dokument”, które oznacza dowód, bądź bezpośrednie świadectwo prawdy. Nie trzeba długo udowadniać, że film dokumentalny nie jest żadną z tych rzeczy, dlatego odpowiedź na pytanie: „Czym jest film dokumentalny?” to niezwykle zniuansowane przedsięwzięcie. Bezpiecznie będzie stwierdzić, że film dokumentalny to moment zetknięcia się rzeczywistości i ekipy filmowej. (M. Przylipiak, 2000, Poetyka filmu dokumentalnego, s. 21)
Film dokumentalny a kino fabularne
Istnieje kilka kluczowych wyróżników pomiędzy tymi dwoma gatunkami filmowymi. Przede wszystkim przy produkcji filmu dokumentalnego twórcy nie ingerują w rzeczywistość filmową, a jedynie rejestrują wydarzenia według wcześniej przygotowanego scenariusza. Inną różnicą jest przedmiot zainteresowań filmowców – twórcę filmów fabularnych interesuje fikcja i fikcyjne wydarzenia, natomiast dokumentaliści skupiają się na faktach i prawdziwych wydarzeniach. Innymi słowy film dokumentalny stara się osiągnąć perspektywę zbliżoną do obiektywności, natomiast kino fabularne to typowo subiektywna perspektywa.
Kilka słów o tworzeniu i formie filmu dokumentalnego
Prawidłowo zrealizowany film dokumentalny wymaga badań nad tematem, czyli zgromadzeniem informacji, przeprowadzeniem obserwacji oraz analizy uzyskanego materiału. Przed przystąpieniem do realizacji filmy dokumentalnego należy zastanowić się jaki typ dokumentu realizujemy: historyczny, reportażowy czy też biograficzny. Ważna jest również długość produkcji:
- krótkometrażowy film dokumentalny trwa zazwyczaj 40 minut i polecany jest dla osób rozpoczynających swoją przygodę z dokumentem,
- pełnometrażowy dokument trwa z reguły ponad 40 minut i jest on odpowiedni dla doświadczonych twórców.
Nieważne czy kręcimy dokument o lokalnej firmie budowlanej, czy o aksamitnej rewolucji w Czechosłowacji. O jakości i mocy każdego z nich świadczyć będą przede wszystkim zebrane informacje, dokumentujące i przedstawiające prawdziwe wydarzenia oraz niezwykłe historie zwykłych ludzi. Dokumentami, które będą tworzyć materiał filmowy mogą być:
- archiwalne oraz autorskie wywiady,
- materiały archiwalne, informacje z gazet, pamiętniki oraz listy,
- dzieła kultury oraz filmy dokumentujące wydarzenia,
- dokumenty rządowe.
Koszty produkcji filmu dokumentalnego
Filmy dokumentalne są średnio dużo tańsze w produkcji niż filmy fabularne z uwagi na mniejszy poziom skomplikowania. Do wyprodukowania dokumentu wystarczy skromna ekipa filmowców oraz pojedyncza kamera. Ponadto nie potrzeba zatrudniać profesjonalnych aktorów, co znacznie obniża koszta. W realizację filmu dokumentalnego wystarczy zainwestować zaledwie kilka tysięcy złotych. To, co istotne dla efektu końcowego zawiera się w zaangażowaniu bohaterów, wyborze interesującego tematu oraz jakości uzyskanych informacji i dokumentów.
Jak wykorzystać moc kina dokumentalnego?
Moc kina dokumentalnego zawiera się w jego funkcji perswazyjnej. Jak żaden inny gatunek kina, dokument pozwala szeroko zarysować omawiany problem oraz przygotować odpowiednią narrację prowadząca, tym samym zmusza on widza do refleksji i weryfikacji swojej wcześniejszej opinii. Stąd kino dokumentalne było często wykorzystywane przez totalitarne reżimy w celach propagandowych, w tym przez komunistycznych dygnitarzy w Polsce Ludowej, bowiem wciąż w pamięci wielu Polaków żywe są wspomnienia o tak zwanej Polskiej Kronice Filmowej.
Dziś film dokumentalny częściej służy jako narzędzie kontroli poczynań władzy, a także jako sposób opowiadania historii zapomnianych i pominiętych przez kino głównego nurtu. Dlatego popularność kina dokumentalnego stale rośnie. Jak wskazują eksperci, wynika to ze społecznego zapotrzebowania na wysokiej jakości informacje, zweryfikowane fakty oraz stroniące od wyraźnych i skrajnych opinii materiały dziennikarskie.
Polska panorama kina dokumentalnego
Polska kinematografia może pochwalić niezwykle bogatym dorobkiem w dziedzinie filmu dokumentalnego. Często filmoznawcy używają określenia „Polska Szkoła Dokumentu”, do której należą twórcy tworzący bezpośrednio po II wojnie światowej, aż do zakończenia komunizmu w Polsce. Wśród najważniejszych postaci polskiego dokumentu wymienia się Jerzego Bossaka, który za film „Powódź z 1947 roku otrzymał nagrodę w Cannes oraz Marcela Łozińskiego laureata Europejskiej Nagrody Filmowej i nominowanego do Oscara za film „89mm od Europy”. Inni wybitni twórcy polskiego dokumentu to Wojciech Wiszniewski, Grzegorz Królikiewicz oraz Krzysztof Kieślowski, który, o czym wielu zapomina, swoją przygodę z kinem rozpoczynał właśnie od filmu dokumentalnego.
Współcześnie zmieniła się formuła filmu dokumentalnego, status dokumentalisty oraz sposób prezentacji filmów. Dokument stał się gatunkiem telewizyjnym, bliskim publicystyce i rozrywce dopasowanej do widowni i jej gustów. Jednak nie znaczy to, iż gatunek został zupełnie skomercjalizowany i zupełnie podporządkowany rynkowi medialnemu. Do tradycji Polskie Szkoły Filmowej nawiązują w swych filmach dokumentaliści młodego pokolenia: Wojciech Staroń (Argentyńska lekcja, 2011), Leszek Dawid (Bar na Viktorii, 2003), Maciej Cuske (Antykwariat, 2005), Marcin Sauter (Pierwszy dzień, 2007), Marcin Koszałka (Deklaracja nieśmiertelności, 2010), Bartosz Konopka (Ballada o kozie, 2003) czy też Tomasz Wolski (Szczęściarze, 2009).