Podczas kręcenia filmu równie ważny jak fabuła, akcja, czy gra aktorska jest montaż. To właśnie on pozwala złożyć poszczególne ujęcia w całość i nadać produkcji sens i logikę. W tym celu zarówno operator jak i reżyser powinni znać podstawy montażu filmu. Dzięki temu będą mogli dostarczyć montażyście odpowiedni materiał.
Wyróżnia się sześć podstawowych typów cięć montażowych.
Sklejka na treści
Sklejka na treści to jeden z rodzajów cięć montażowych. Występuje w sytuacji, gdy poprzez wmontowanie dodatkowego ujęcia dodajemy do sceny nową informację. Wpływa ona na bieg fabuły. Najprostszą formą takiego cięcia montażowego podczas sceny rozmowy są zdjęcia uzupełniające ujęcie stanowiące. W ujęciach nic się nie zmienia poza treścią. Cięcia następują z mastera na ujęcie przez ramię, a potem na zbliżenie. Widzimy obu aktorów, a następnie jednego z nich. W trakcie kręcenia i montażu należy pamiętać o standardowych zasadach, jak choćby zasady nieprzecinania osi czy reguły 20%.
Sklejka na ruchu
Sklejka na ruchu powstaje w sytuacji, gdy akcja rozpoczyna się w jednym ujęciu, a kończy w kolejnym. Pozwala ona na łagodniejsze przejście między ujęciami. W takim przypadku należy przyłożyć szczególną uwagę do ich właściwej realizacji. Pozwoli to je później dobrze zmontować. Więcej na ten temat pisaliśmy w tekście o ciągłości montażowej.
Sklejka POV
Ujęcia POV to inaczej ujęcia subiektywne. Wykorzystuje się je między innymi w celu fałszowania rzeczywistości przedstawionej. Jego innym zastosowaniem jest określanie relacji fizycznych pomiędzy elementami sceny.Sklejki POV są jednym z podstawowych sposobów konstruowania akcji. Przykładem takiego cięcia montażowego może być sklejka ujęć: bohatera patrzącego poza kadr oraz przedstawiającego obserwowany przez niego obszar. Dzięki temu wyraźnie zaznaczmy, że drugie z ujęć jest niejako obrazem widziany przez postać. To pozwala na uzyskanie różnorakich efektów, z oszukiwaniem widza włącznie. Drugie z ujęć sugeruje bowiem swoją subiektywność, a więc nie musi być równoznaczne z ujęciem obiektywnym.
Aby sklejka POV się udała, musi zostać spełnione kilka warunków:
- kierunek, kąt i sposób ustawienia kamery, musi być adekwatny do poziomu oczy bohatera i uwzględniać stronę, w którą są skierowane. Zmontowane ujęcia muszą zachować między sobą pewną konsekwencję, inaczej może to dezorientować widza i odsłaniać filmową iluzję;
- musi istnieć związek logiczny z usytuowaniem bohatera pod kątem odległości od przedmiotu lub osoby, na którą spogląda.
Ten rodzaj cięcia montażowego może być również przydatny do fałszowania obiektów zdjęciowych. Przykładowo, gdy chcemy pokazać, że bohater widział za oknem coś, co nie jest tam dostępne. Można nakręcić te dwa ujęcia w różnych lokacjach, a następnie połączyć je ze sobą za pomocą sklejki POV.
Należy jednak uważać, korzystając z tej metody, by nie pozbawić scen naturalności i właściwego znaczenia.
„Match-cut”
Cięcie montażowe „match-cut” jest sposobem na przejście między scenami. Polega ono na montażu dwóch ujęć, które są dopasowane do akcji lub tematu. Jest to technika często wykorzystywana podczas kręcenia filmów. Jej zadaniem jest uzyskanie płynnego efektu rzeczywistości. Najczęściej polega ona na wykorzystaniu podobieństwa dwóch obiektów do siebie. Przykładem może być wiatrak sufitowy i śmigło helikoptera. Motyw ten wykorzystuje „Czasie Apokalipsy” (1979, reż. Francis Ford Coppola). Sam podobny wygląd nie jest jednak wystarczający do uzyskania zadowalającego efektu „match-cut”. W montowanych ujęciach obiekty muszą mieć również zbliżony rozmiar i pozycję w kadrze.
Koncept montażowy
Ten rodzaj cięcia montażowego jest odrobinę bardziej skomplikowany, ponieważ opiera się na idei. Musi ona łączyć dwa ujęcia w inny sposób, niż bazując na wizualnym podobieństwie. Najsławniejszym wykorzystaniem tej techniki w połączeniu z „match-cut” jest jedna ze scen „2001: Odysei kosmicznej” (1968, reż. Stanley Kubrick). W jednej ze scen małpa wyrzuca w górę kość. Następuje cięcie w momencie, gdy kość leci w zwolnionym tempie. Kolejna scena przedstawia już statek kosmiczny, który jest dopasowany kształtem i pozycją do wcześniejszej klatki. Sklejka ta w łatwy sposób informuje, że między sekwencjami minęło wiele wieków. Taka realizacja wymusza konieczność solidnego przygotowania do kręcenia.
Innym rodzajem konceptu montażowego jest połączenie scen, w których nie zachodzi połączenie wizualne. Może ono polegać na połączeniu dźwięku z poprzedniej sceny z obrazem z kolejnej. Na przykład uderzenie pięścią o stół i eksplozja. Dopuszczalne jest również wykorzystanie elipsy. Takie zastosowanie wykorzystano choćby we fragmencie „Obywatela Kane’a” (1941, reż. Orson Welles). W jednej ze scen padają życzenia „Wesołych świąt”, natomiast „…i Szczęśliwego Nowego Roku” jest już elementem kolejnej sceny. Pomiędzy nimi fabularnie następuje przeskok czasowy.
Sklejka zerowa
Sklejka zerowa jest wariantem cięcia montażowego, omawianym dość rzadko. Polega ona na takim zmontowaniu sceny, by w niezauważalny sposób połączyć ze sobą ujęcia filmowane w różnych lokacjach. W ten sam sposób można uzyskać również efekt kręcenia filmu w jednym ujęciu. Cała trudność w tym, by zręcznie poukrywać miejsca cięć, tak by pozostawały niezauważone. Można to osiągnąć na przykład dzięki zbliżeniom poprowadzonym w taki sposób, że postać na kilka klatek zajmuje cały kadr.
Tekst powstał na podstawie publikacji B. Brown, „Cinematography. Sztuka operatorska”, tłum. Agnieszka Oryl, Warszawa 2020, s. 136-144.