Western pojawił się w kinematografii dość wcześnie i już na początku XX wieku stał się osobnym gatunkiem. Tym samym zaczął szczególnie wcześnie budować typową dla siebie ikonografię oraz toposy. Częściowo bywa oparty na wydarzeniach historycznych, jako że wiele z historii opowiada o realnych złoczyńcach lub obrońcach sprawiedliwości. Ponadto sam Dziki Zachód rzeczywiście był zaludniany przez kowbojów, osadników, wyjętych spod prawa oraz szeryfów, jak również rdzennych mieszkańców Ameryki.
Tematyka i toposy westernów
Już na wczesnym etapie, głównym tematem westernów stała się walka dobra ze złem. Ten konflikt jest bardzo silnie zarysowany – w tradycyjnych westernach zwykle nie ma miejsca na szarości, wszystko jest czarne lub białe. Przedstawiała się ona za pomocą konfliktu pomiędzy porządkiem cywilizowanym światem a bezprawiem jego rubieży. To właśnie tam ukrywali się wszyscy wyrzutkowie.
Okres klasycznych westernów przypada na lata 40. i 50. Podkreślały one wartość honoru i poświęcenia.
Główny bohater niezwykle często znajduje się gdzieś pomiędzy tymi dwoma światami. Zwykle to kowboj, taper, „jeździec znikąd” lub szeryf. Zazwyczaj charakteryzuje się szlachetnością, odwagą i zamiłowaniem do prawa i porządku. Równocześnie jednak pośród dzikiej przyrody czuje się jak w domu, co plasuje go pomiędzy światem cywilizacji i pograniczy. Często możemy obserwować jego przemianę ze złego w dobrego, by ostatecznie stanąć po właściwiej stronie i walczyć z przestępcami, którzy zagrażają właściwemu porządkowi rzeczy.
Tematyka bardzo często związana jest Dzikim Zachodem XIX wieku i historycznymi wydarzeniami tego okresu:
walk z Indianami,
przestępczością,
wojną secesyjną,
budową kolei transkontynentalnej,
hodowlą bydła,
„gorączką złota”.
Typowa ikonografia gatunku western
Ikonografia westernu jest na tyle charakterystyczna, że na samo hasło każdemu pojawia się w wyobraźni obraz typowego miasteczka z saloonem oraz pojedynek w samo południe.
Oddaje ona również swoisty dualizm gatunku. Kontrastujące ze sobą kościoły i szkoły oraz rozległe przestrzenie poza nimi wraz z samotnymi ogniskami w obozowiskach pośród niczego. Podobnie środki transporty – kryte wozy i pociągi zestawiane są z końmi i czółnami.
Również w sferze kostiumów można znaleźć pewne charakterystyczne tropy. Podobnie jak scenografia, również i one oddają przeciwstawność, na której opierają się westerny. W ten sposób wykrochmalone niedzielne ubrania osadników w oczywisty sposób kontrastują ze strojami wyjętych spod prawa oraz rdzennych mieszkańców. Charakterystycznymi rekwizytami są rewolwery i strzelby, skórzane kamizeli i kowbojskie kapelusze.
Do westernowych konwencji należy dodać zestaw charakterystycznych scen, jak atak na konwój wozów, napad bandytów na bank lub dyliżans, pojedynek rewolwerowców czy samotny jeździec odjeżdżający w finale w stronę gór.
Spaghetti western
Spaghetti western lub macaroni western to specjalna odmiana omawianego gatunku. Powstawała w okresie 1963-1973. Jej podstawowym wyróżnikiem jest fakt, że to filmy powstałe w Europie, najczęściej Włoszech lub Hiszpanii. Do najbardziej znanych produkcji tego typu należy trylogia Sergio Leone z Clintem Eastwoodem w roli głównej oraz muzyką autorstwa Ennia Morriconego.
Nurt powstał jako efekt recesji. W jej wyniku, w celu ograniczenia kosztów Amerykanie przenosili produkcje do Europy, nawiązując współpracę z lokalnymi reżyserami, takimi jak Sergio Leone, Sergio Corbucci i Mario Bava. Zastrzyk gotówki pozwolił również na realizację własnych imitacji tradycyjnych pozycji gatunku.
Antywesterny
Po okresie westernów klasycznych i europejskich, lata 70.-90. to czas antywesternów. Odrzucały silnie skonwencjonalizowane konwencje charakterystyczne dla wcześniejszych produkcji. Prezentowane przez nie historie cechowały się o wiele bardziej pesymistycznym charakterem. Ponadto kładły duży nacisk na brutalność i cynizm.
Można określić je jako westerny rewizjonistyczne, jako że kwestionowały mitologię Dzikiego Zachodu. Portretowanie rdzennych amerykanów stało się mniej stereotypowe. Do ich odgrywania zaczęto zatrudniać również autentycznych, będących ich potomkami, aktorów. Wiele z uznanych produkcji tego okresu opowiadało historię skutków działalności białych pionierów na rdzenną ludność oraz ich bezbronność w starciu z agresywnością białego człowieka czy przymusową asymilacją.
Zmienił się również główny bohater, który zyskiwał bardziej złożoną osobowość i przestawał być heroiczną postacią.
W tej przemianie gatunku widać wyraźne odwzorowanie zmieniającej się Ameryki. To nie tylko czas kontrkultury i większej świadomości na temat grzechów przodków, ale również odchodzenia od tradycyjnych ról społecznych oraz okres rewolucji seksualnej.
Wraz z antywesternami można było zauważyć stopniowy spadek popularności westernów. I choć w kolejny dekadach powstało kilka udanych produkcji tego gatunku, już nigdy nie powrócił on do łask widzów w takim stopniu, jak wcześniej.